Overweging bij 1 Samuel 18:6-16 en 19:1-18
Gemeente van onze Heer Jezus Christus,
Het is tricky om met de hedendaagse visie op ziekte en gezondheid naar de Bijbel te kijken, en zeker als het gaat om wat bij ons tot het domein van de psychische gezondheidszorg hoort. Tricky omdat je op basis van een verhaal geen diagnose kunt stellen. Laat staan als je een gewone bijbellezer bent, of een dominee. En omdat je, als je lukraak wat termen uit de DSM rondstrooit (het vakboek waarmee geleerde psychiaters een diagnose kunnen stellen op basis van de kenmerken die iemand met mentale pech laat zien), mensen met die vormen van mentale pech stigmatiseert.
En er ligt al zo’n enorm stigma op psychische aandoeningen. Een stigma is een negatieve manier van kijken, vanuit allerlei vooroordelen. Bijvoorbeeld dat alle mensen met een psychische kwetsbaarheid hetzelfde zijn, of dat mensen met een psychische kwetsbaarheid minder competent of labiel zijn. Het gevolg van dat stigma kan zijn dat anderen afstand houden, en bijvoorbeeld liever geen (ex-)patiënt als vriend(in), partner, buur of werknemer hebben. Afstand die leidt tot eenzaamheid.
Ik bedacht… in de manier waarop we erover praten, vindt bij psychische aandoeningen een verwisseling van hebben naar zijn plaats. Iemand heeft geen stoornis, maar is gestoord. Iemand heeft geen kenmerken van autisme, maar is autist. Iemand heeft geen kenmerken van wat borderline persoonlijkheid heet, maar is een borderliner. Hebben wordt zijn. De mens verdwijnt achter het label. En als psychologen van de koude grond weten we precies hoe we met die ander moeten omgaan. Oh, je zou ze de kost moeten geven die in een vechtscheiding elkaar over en weer uitmaken voor narcist en borderliner.
Van hebben naar zijn. Ik noemde het bewust mentale pech daarnet. Want pech kun je hebben, maar pech kun je niet zijn.
Ergens heeft de manier waarop de bijbelschrijvers de mentale pech van Saul duiden hetzelfde effect. Sauls vreemde gedrag is het gevolg van een kwade geest. Er komt iets in hem, er komt iets over hem, iets heeft hem in de macht. Hij is het niet zelf. Hij is buiten zichzelf.
We kunnen dat allemaal meemaken, dat we buiten onszelf zijn, van woede, van verdriet, van somberheid, van angst, van stress, van paniek, van extase en van vreugde ook. De controle kwijt over ons doen en laten, alsof wij onszelf via het dak van ons hoofd verlaten hebben en een andere macht de controle heeft gegrepen.
Bij Saul verbinden de bijbelschrijvers de episodes van kwaadaardig gedrag dat hij vertoont aan een kwade geest. Hij is het niet zelf. Het enige nadeel van een kwade geest in de Bijbel is dat die dan wel weer gekoppeld is aan eigen schuld. Het is niet zomaar dat zo’n geest over je komt, je hebt de weg bereid, je hebt het ernaar gemaakt, door je niet aan de regels te houden. Mij gaat dat met de kennis van nu te ver. Het is een primitieve reflex om slachtoffers te beschuldigen van hun eigen leed. Eentje die we moeten zien te vermijden, koste wat kost.
Hoe dan ook is Saul niet zichzelf. Hij vertoont, met de terminologie van de hedendaagse psychiatrie kenmerken die tot een depressie worden gerekend. Af en toe is hij buiten zichzelf van extase, ontkleedt zich en danst mee met de profeten en dan zegt men ‘is Saul ook onder de profeten’? En dat past dan weer bij kenmerken die tot een manie gerekend worden. Een andere manier van kijken zou in zijn woedende buien misschien een kenmerk van posttraumatische stress kunnen zien. Want soms lijkt hij er echt in te geloven dat David er actief op uit is om hem van zijn troon te stoten, en daarin laat hij iets van paranoia zien, een vertekend wereldbeeld, een waanbeeld dat dreiging ziet waar die er niet is.
Kenmerken van… hoor je het me zeggen? Het een voorzichtige manier van zeggen, en doet recht aan het feit dat een psychiatrische aandoening geen ding is zoals een gebroken been. Hoewel de orthopedisch chirurgen onder ons ongetwijfeld zullen weten te vertellen dat het ene gebroken been het andere niet is, toch is dat bij een psychiatrische aandoening weer anders, die bestaat vaak alleen in de boekjes en wordt vastgesteld aan de hand van een aantal kenmerken waarvan je er dan een aantal hebt en een aantal niet. De ene persoon met autisme is de andere niet, de ene depressie is de andere niet, de ene manie is de andere niet… Ik heb een depressie, ik ben depressief zou dus altijd moeten leiden tot een vraag, vol sympathie: wat betekent dat bij jou? Of: mijn kind heeft kenmerken van autisme, zou moeten leiden tot de vraag: wat merk je daarvan?
Het destigmatiseert, het maakt van iemand die iets is tot iemand die iets heeft, een mens met een aandoening, een mens met pech. Waar een kwade geest de mens zijn eigenheid ontneemt, blijft de trouw aan de mens onder de geest de menselijkheid zien.
Dat is wat Jezus doet in de verhalen over ontmoetingen met het demonische, daaronder ziet hij een mens in nood.
Maar in de verhalen over Saul vandaag, zien we dat het anderen in de omgeving van Saul zijn die hem kunnen blijven zien als de mens in nood die hij is. Onder zijn vertrokken gezicht, onder zijn woedende uitvallen, zijn redeloze angst zien Jonathan en David Saul, en ze blijven hem trouw. De koning met zijn speer, David keert steeds weer terug om hem te troosten met zijn muziek, ondanks dat hij zelf doelwit wordt van de aanvallen van de koning. Alsof hij kan zien dat het niet de koning is die de speer werpt, maar diens ziekte. En later in het verhaal horen we hoe Saul zinloze klopjachten op David zal organiseren, in de waan dat David hem zal verraden en vermoorden, en dat David de kans krijgt om hem te doden maar het niet doet. En keer op keer komt Saul tot zichzelf.
Is het verstandig dat hij koning blijft, in de crisis waarin hij steeds weer verzeild raakt? Dat waag ik te betwijfelen. En dat is natuurlijk ook een lijn in het verhaal: Saul, die letterlijk wegdook toen Samuël hem tot koning uitriep, die zo niet op zijn plek was in het koningschap, die nu na jaren keer op keer verdwaalt, is geen geschikte koning meer. In het verhaal is het de hand van God die hem laat verdwalen, de kwade geest toestaat hem te bezetten. Alles om duidelijk te maken dat het de bedoeling is dat David koning zal worden, die een heel andere koning zal zijn.
En toch heb ik medelijden met Saul. Ik ken zijn verhaal, ik weet waar hij vandaan komt. Ik had hem zoveel meer gegund. Rust, geen angst meer, bij alles ook gewoon zichzelf kunnen zijn.
Dat gun ik jullie ook als je worstelt. En ik gun je de trouw van anderen. Dat je in je geworstel niet altijd eenzaam hoeft te zijn.
Amen
