Op welke dag kunnen we als Protestantse kerk het beste de overledenen gedenken? Rond Allerzielen, op 2 november, vinden in de samenleving steeds meer gedenkmomenten plaats. Als Protestantse kerk gedenken we onze overledenen op de laatste zondag voor Advent, op de 3e of de 4ezondag van november is dat. Zouden we niet beter kunnen aansluiten bij de Allerzielen-traditie?
– In verschillende kerken gebeurt dat al. Sommige kerken gedenken overledenen trouwens op oudejaarsavond.-
Lees hieronder meer over de achtergrond van het gedenken van de doden in de protestantse traditie. Daarna trek ik de conclusie dat er wat mij betreft de zondag na Allerzielen een even goed gedenkmoment zou zijn.
Verschillende benamingen
De laatste zondagen in november, voordat de adventstijd aanbreekt, heten de zondagen van de voleinding. We denken dan niet aan zoiets als “afronding”, maar, veel meer toekomstgericht, aan de voltooiing van al Gods plannen – met onze wereld, met ons eigen leven.
De zondag vóór Advent, de laatste zondag van het kerkelijk jaar, wordt ook wel dodenzondag, voleindingszondag of eeuwigheidszondag genoemd. Dodenzondag is de oudste benaming van deze zondag.
Dodenzondag, sinds 1816
Het eigen karakter van deze zondag is ontstaan in 1816, toen koning Frederik Willem III van Pruisen bepaalde dat die laatste zondag een “algemeen christelijk feest ter herinnering aan de overledenen” zou zijn. Hierbij speelde ook de nagedachtenis aan hen die in oorlogen waren gesneuveld, een rol.
Als Lutherse tegenhanger van Allerzielen
Deze dodenzondag, van oorsprong een Lutherse gewoonte, werd de protestantse tegenhanger van Allerzielen, de gedenkdag binnen de rooms-katholieke kerk van de gestorven gelovigen (2 november).
Bezwaar tegen ‘dodenzondag’
In Calvinistische kringen werd de dodenzondag op theologische gronden steeds weer afgewezen en er werden andere namen aan gegeven, zoals Eeuwigheidszondag.
Namen noemen toch gewoon geworden
Toch is het wel de gewoonte geworden op deze zondag de mensen die in het afgelopen jaar zijn overleden, met name te noemen en met hun nabestaanden in het gebed te gedenken. Soms wordt dit gedaan op Oudejaarsavond, waarbij dan het terugkijken op het oude jaar centraal staat.
Eeuwigheidszondag
De naam Eeuwigheidszondag laat het meest het karakter van deze zondag zien, beter dan “laatste zondag van het kerkelijk jaar” dit doet. Want de tijd gaat door, het blijft altijd een voorlaatste zondag, afgesloten wordt er niets. Het kerkelijk jaar blijft altijd rondgaan als de wenteltrap, rondgang èn voortgang.
Leven tussen ‘Hij was er’ en ‘Hij komt’
De zondag is als een scharnier tussen ‘van Pinksteren af’ en ‘naar Epifanie’ toe, tussen de waarheid van ‘Hij was er’ en de waarheid van ‘Hij komt er’. In de benaming Eeuwigheidszondag klinkt de voortgang door, immers aan de eeuwigheid is geen einde.
Waar het uiteindelijk op aankomt?
De lezingen van de Eeuwigheidszondag staan veelal in het teken van de toekomst van de Heer, de komst van zijn Rijk. Op de laatste zondagen van het kerkelijk jaar stelt het evangelie ons voor de vraag die wij onszelf ook bij de jaarwisseling stellen: waar komt het nu uiteindelijk op aan? Het evangelie spreekt daarbij in een merkwaardige taal. Door als het ware te spreken over wat er op het einde der tijden te gebeuren staat, roept het bij ons de vraag op wat het uiteindelijke criterium van ons menselijk handelen is.
Het criterium voor ons handelen…
Dat kan onmogelijk iets anders zijn dan hetgeen waarom het van meet af aan -van in den beginne- allemaal begonnen is. Het gaat om de gestalte van de mens en de vraag wordt dan hoe of het gesteld is met het menswaardig karakter van ons leven en samenleven. Hoe is het gesteld met de kwaliteit van ons mens zijn?
… is Jezus Christus
Voor het ware en goede gehalte ervan mogen wij kijken naar Jezus Christus. Hij is voor ons allen het fundament, het voorbeeld van wat een mens is, ten einde toe. Door naar Hem te kijken en te luisteren, zullen wij in alle verwarring, oorlog en menselijke tweedracht, de draad vinden van waardig leven. Hij is de ware levensweg.
Bron van bovenstaande tekst: bijbelseplaatsen.nl
Eeuwigheidszondag of rond Allerzielen?
Als je naar de achtergrond van het protestantse gedenken kijkt, en de gedachte deelt dat de voleindingszondag beter eeuwigheidszondag kan heten, is het niet zo gek om als protestanten te gedenken op de zondag na Allerzielen.
Toenemende waardering voor rituelen en gevoel
Je ziet in de Protestantse Kerk een toenemende waardering voor rituelen, en daarmee voor de traditionele rituelen uit de katholieke kerk. Een herwaardering van de zintuigen, zou je het kunnen noemen. En een herwaardering van het gevoel van mensen, inclusief het gevoel van gemis. Het gedenken van overledenen door hun namen te noemen past in deze ontwikkeling.
Wat in bovenstaande tekst niet vermeld is, is het reformatorische bezwaar tegen het noemen van de overledenen. Dat is waarschijnlijk dat het in de kerk om ‘God’ zou moeten gaan (vooruit, ook Christus) en niet om de mens. En dat het gedenken van doden de mens te zeer centraal stelt. Daarom werden in de Protestantse traditie dan ook tot relatief recent geen uitvaarten vanuit de kerk georganiseerd.
Maakt de zondag waarop wel uit? Ja!
Als we meegaan in de lijn van ‘Eeuwigheidszondag’ vormt de plek in het jaar met het leesrooster een belangrijk argument. Op het scharniermoment tussen verleden en toekomst raak je aan de stroom van de beleefde tijd. Door dan te gedenken laat je mensen niet achter in een gestold verleden maar zie je ze ook met het oog op de toekomst: ‘Life goes on.’
Maakt de zondag waarop wel uit? Nee!
Juist als we bij het overkoepelende thema van voleinding stilstaan, en dan uitkomen bij de vraag wat het criterium voor ons handelen in het hier en nu is, valt het specifieke aanknopingspunt voor gedenken weg.
Het past, en iedere zondag past
Ten opzichte van de eeuwigheid is iedere zondag gelijk. Iedere zondag kan gezien worden tegen de achtergrond van Gods geschiedenis. En als het in deze tijd van het kerkelijk jaar draait om het criterium voor het handelen, te weten Jezus Christus, kun je concluderen: dat is altijd het criterium.
Allerzielen-Allerheiligen
Hoewel het geen sluitende redenering is, neig ik er toch naar te zeggen dat we als Protestantse kerk, zeker als we hechten aan de herwaardering voor ritueel en gevoel én als we relevant willen zijn voor de ons omringende wereld door aansluiting te zoeken bij wat in die samenleving gebeurt rondom Allerzielen, het moment van gedenken van overledenen kunnen laten aansluiten bij Allerzielen. De zondag daaropvolgend (in de katholieke traditie Allerheiligen) zou dan misschien het meest passend zijn.
Ik realiseer me dat op grond van dezelfde waardering voor ritueel en gevoel oudejaarsavond ook een geschikt moment kan vormen. Dan mis je echter de aansluiting bij wat momenteel in de samenleving gebeurt rondom Allerzielen. De vraag blijft of je als kerk je agenda zou moeten laten dicteren door de samenleving. Een vraag die ik voor mezelf overigens voorzichtig met ja beantwoord.
