Overweging bij Numeri 21:4-9 en Johannes 2:23 – 3:20
Lieve gemeente
Midden in de nacht bezoekt een van de leiders van de Farizeeën Jezus. De Farizeeën waren een bepaalde groep binnen de joodse godsdienst van die tijd, die hun eigen accenten legden bij de uitleg van de Torah en de Profeten en de Geschriften van de Bijbel. Je kunt ze religieus conservatief noemen: ze stonden in ieder geval niet open voor al te radicale vernieuwingen. Deze Farizeeër is bovendien lid van het Sanhedrin, dat was de hoogste juridische en religieuze autoriteit binnen het joodse volk. Religieus leiderschap en politiek leiderschap lag in het Palestina van die dagen dicht bij elkaar. Nikodemus is dus iemand met gezag.
Zijn naam doet Grieks aan voor een jood. Het is ook een Griekse naam. Niko betekent overwinnaar, demos betekent volk. Net als de naam Nikolaas betekent Nikodemus dus: ‘overwinnaar uit het volk’. Het was een populaire naam in de Griekssprekende wereld van die tijd. En het is helemaal niet zo vreemd dat we een Griekse naam voor een joodse man tegenkomen in de Bijbel. Ook Petrus en Filippus zijn Griekse namen. En zelfs de naam Jezus is een vergrieksing van de Hebreeuws-Aramese naam Jesjoea, Jozua.
Die naamgeving is vergelijkbaar met wat je vandaag de dag in sommige landen in Zuidoost-Azië tegenkomt. Kinderen krijgen daar een geboortenaam in de moedertaal, en een Engelse naam voor internationaal gebruik. Zoals het Engels vandaag de dag overal ter wereld wordt gesproken, zo was het Grieks de internationale taal in het Oostelijke Middellandse Zeegebied. Daarom zijn de verhalen van het Nieuwe Testament, en de brieven van Paulus, ook in het Grieks opgeschreven: ze waren bedoeld voor gemeenschappen overal in het Middellandse Zeegebied en niet alleen in Palestina. En dankzij het gebruik van Grieks heeft het christendom zich ook kunnen verspreiden.
Genoeg uitgeweid. Nikodemus is iemand met gezag binnen de samenleving van Palestina. Is dat de reden dat hij Jezus in de nacht bezoekt? Zodat hij voorzichtig kan verkennen wat hij van die man kan verwachten, zonder dat iedereen het meteen te weten komt. Dat zou maar zo kunnen, het is niet onverstandig. Maar, Johannes is ook het evangelie van de symboliek, de nacht staat ook nog symbool voor iets. Voor een verduisterd verstand, voor onwetendheid. Denk maar aan de Psalm waarin staat: uw Woord is een lamp voor mijn voet, een licht op mijn pad, de wijsheid van God geeft inzicht en licht.
Dat Nikodemus in de nacht komt, betekent dus dat hij op zoek is naar inzicht, of in ieder geval komt vanuit een situatie waarin dat inzicht nog niet is bereikt. En daarom spreekt hij Jezus aan met rabbi: ‘Rabbi, wij weten dat u een leraar bent die van God gekomen is.’ Hij wil les hebben, hij stelt zich op als een leerling. En dat het gesprek daar in de nacht iets met hem doet, blijkt later in het Johannesevangelie. Want we komen Nikodemus nog op twee belangrijke momenten in het verhaal tegen. Ergens in Johannes 7 neemt hij het voor Jezus op in een vergadering waarin de joodse leiders hem willen arresteren. En als Jezus gestorven is en ze op het punt staan om hem te begraven is Nikodemus het die met kostbare Aloë en Mirre aankomt om het lichaam te verzorgen. Hij is dus, zij het misschien in verborgenheid, tot de kleinere kring rondom Jezus gaan behoren.
Als je dat weet, haalt het de scherpe randjes misschien een beetje van het gesprek af. ‘Begrijpt u dit niet, terwijl u een leraar van Israël bent,’ zegt Jezus op een gegeven moment. Ja, de dingen worden daar even op scherp gezet, maar Nicodemus wordt niet verworpen. Als je het niet begrijpt, ben je niet meteen af. Begrijpen is in dit verhaal geen flits van inzicht, geen waterscheiding tussen ervoor en erna, geen verschil tussen de schapen en de bokken, tussen erbij horen en er niet bij horen. Begrijpen is een proces en in dezelfde termen mogen we denk ik ook praten over ‘opnieuw geboren worden’.
Rabbi Jezus zei: ‘Amen, amen, ik verzeker je: alleen wie opnieuw geboren wordt, kan het koninkrijk van God zien.’ Opnieuw geboren worden. In het Grieks staat daar het werkwoord ‘anothen’, dat twee verschillende dingen kan betekenen. Opnieuw, maar ook van boven. Geen wonder dus dat Nikodemus het eerst verkeerd opvat, je kunt toch niet opnieuw geboren worden vanuit de moederschoot. Nou ja, geen wonder… Nikodemus wordt door de schrijver misschien wel wat dommer voorgesteld dan hij is, zodat Jezus in het verhaal zijn punt kan maken en uit kan leggen wat hij bedoelt met opnieuw geboren worden. En de uitspraak ‘begrijpt u dit niet, terwijl u een leraar van Israël bent’ is dan bedoeld om aan te geven dat het punt dat Jezus wil maken helemaal niet zo vreemd zou moeten zijn voor iemand die bijbelgeleerde is.
Als Farizeeër was Nikodemus namelijk vertrouwd met de Torah en de Psalmen en profeten. Hij zou toch niet vreemd moeten opkijken als er over water en geest gesproken wordt, aangezien er bijvoorbeeld in het boek van de profeet Ezechiël geschreven staat dat God zegt:
“Ik breng jullie uit die landen bijeen en laat je naar je eigen land gaan. Ik zal zuiver water over jullie uitgieten om jullie te reinigen van alles wat onrein is, van al jullie afgoden. Ik zal jullie een nieuw hart en een nieuwe geest geven, Ik zal je versteende hart uit je lichaam halen en je er een levend hart voor in de plaats geven. Ik zal jullie mijn geest geven en ervoor zorgen dat jullie je aan mijn bepalingen houden en mijn regels naleven.”
Deze woorden klinken mee op de achtergrond als Jezus het heeft over opnieuw geboren worden. Het gaat om een transformatie vanbinnen, een hart van steen dat weer een levend hart wordt. En daarvoor is een beweging, een intentie van Nikodemus zelf nodig, die tegemoet gewerkt wordt door een beweging van de Geest van God. Daarom is het misschien wel beter om de andere betekenis van het woord anothen te gebruiken, van boven geboren te worden.
Zoals iedereen die wel eens een geboorte heeft meegemaakt is dat een proces. Het vernieuwen van hart en verstand door de gave van Gods geest is niet van het ene op het andere moment gebeurd, die wedergeboorte. Wie oprecht handelt zoekt het licht op. De goede kant opkijken dus, naar het licht. Volgens het evangelie van Johannes is dat licht de wijsheid die in de wereld is gekomen om de duisternis te verlichten. Doen als Nikodemus dus, die in het donker op zoek gaat naar het licht, op een plek waar hij vermoedt het te vinden, bij die rabbi Jezus.
In de kerk van het Westen is wedergeboorte iets eenmaligs geworden. Een moment, een flits van inzicht, een waterscheiding tussen ‘ervoor’ en ‘erna’, het verschil tussen bokken en schapen. In de Oosterse kerk is wedergeboorte een proces van spirituele groei, dat misschien wel pas ophoudt als de bevalling die het leven met al zijn groeipijnen kan zijn, is afgelopen, en je je ogen opent in het licht van de nieuwe schepping.
Ik denk dat we de boodschap van Johannes en ook onszelf het meeste recht doen in de tweede betekenis.
In dat opzicht is Jezus, Jesjoea, een echte Jozua. Onder wiens leiding de mensen van God de Jordaan oversteken naar het beloofde land. Mag de Wijsheid, de Logos, de Geest van God ons levenspad verlichten en alles wat versteend is en verhard in onze harten verzachten en tot leven wekken.
Amen
